Reakcje łańcuchowe

Diagnoza

Z danych statystycznych dotyczących rodzinnej pieczy zastępczej zbieranych przez GUS (Piecza zastępcza w 2019 roku, GUS 2020) i Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej (Informacje Rady Ministrów z wykonywania Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, roczne informacje obejmujące lata 2014 – 2019) wynika, że pieczą zastępczą w 2019 roku objętych zostało łącznie 72,1 tys. dzieci, z czego 55,4 tys. przebywało w pieczy rodzinnej. W 2019 roku w ramach rodzinnej pieczy zastępczej funkcjonowało 36 006 rodzin zastępczych oraz 668 rodzinnych domów dziecka, z czego rodziny spokrewnione stanowiły 64,3%, rodziny niezawodowe – 29,8%, a rodziny zawodowe – 5,9%. Jednak w okresie od 2014 r. do 2019 r. liczba rodzin zastępczych ogółem zmalała o prawie 2 400 rodzin, napływ dzieci do pieczy zastępczej w tym samym przedziale czasowym zmalał zaledwie o 860 dzieci, a wskaźnik deinstytucjonalizacji pozostał na niemal niezmienionym poziomie (różnica 2% wzrostu form rodzinnych wobec form instytucjonalnych w przedziale 2014 – 2019). Oznacza to, że pomimo centralnych i samorządowych deklaracji o kontynuowaniu procesu deinstytucjonalizacji trudno potwierdzić zachodzenie tego zjawiska bazując na dostępnych statystykach. Ogólna tendencja rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej daje powody do niepokoju: o ile zmniejszanie przypływu dzieci do pieczy można tłumaczyć, poza hipotezą podnoszenia jakości i skuteczności pracy z rodziną biologiczną, również czynnikiem demograficznym, tj. zmniejszaniem się ogólnego wskaźnika narodzin, o tyle ten sam czynnik demograficzny nie dotyczy dorosłych w przedziale wiekowym 30 – 60 lat. W latach 1960, 1970, 1978, 1983 i 1988 obserwowane były wyże demograficzne związane z przyrostami naturalnymi wahającymi się od 9,9% do 15,1% (GUS), co oznacza, że osoby urodzone w czasie wyżów są nadal w większości osobami w pełni aktywnymi i produktywnymi, które mogłyby podejmować się roli rodzica zastępczego. Widać jednak wyraźną tendencję spadkową pomimo istniejących zasobów demograficznych.

Z badań przeprowadzonych przez zespół badawczy z Instytutu Nauk Społecznych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej Curie (Czarkowski 2013) wynika, że 97% spośród reprezentatywnej, ogólnopolskiej grupy badanych uważa tworzenie rodzin zastępczych za potrzebne, a 42% zadeklarowało gotowość osobistego zaangażowania się w rodzinną pieczę zastępczą. Nie przekłada się to jednak na wzrost aktywnego zainteresowania rodzinną pieczą zastępczą, czyli osobistego podejmowania roli rodzica zastępczego. Dodatkowo, te wysokie wartości deklarowanego zainteresowania rodzicielstwem zastępczym wydają się tworzyć pewną sprzeczność z wynikami sprawozdania Rady Ministrów z wykonywania Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 2011 roku, z której jasno wynika, że rodzicielstwo zastępcze w Polsce w najlepszym przypadku utrzymuje status quo, jeśli nie weszło w aktywną fazę zmierzchu. Oznacza to, że pomiędzy pozytywną opinią społeczną o rodzicielstwie zastępczym, deklaracją o chęci bezpośredniego zaangażowania w rodzicielstwo zastępcze, a faktycznym podjęciem roli rodzica zastępczego istnieją istotne bariery, z których przynajmniej część nie jest poprawnie diagnozowana i nie podejmuje się działań naprawczych czy mających je przezwyciężyć.

Dlaczego chcemy o tym rozmawiać?

Na ogół zjawisko niedostatecznej liczby rodzin zastępczych interpretowane jest jako odpowiedź na niską atrakcyjność rodzicielstwa zastępczego, głównie w odniesieniu do formy zatrudnienia i wysokości wynagrodzenia (np. Racław 2017, Danecka 2020). Jednak opierając się na danych jakościowych pozyskanych w trakcie realizowania przez Koalicję na Rzecz Rodzinnej Opieki Zastępczej projektu „Stworzenie i wdrożenie narzędzia badawczego służącego weryfikacji procesu deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej w powiatach” 2016-2018, proponujemy diagnozę uzupełniającą: jedną z istotnych przyczyn nietrwałości efektu promocji rodzicielstwa zastępczego i rekrutacji nowych rodzin zastępczych jest brak szerszego, pozafinansowego wglądu ORPZ w przyczyny, dla których przeszkoleni kandydaci finalnie decydują się nie podejmować funkcji rodziny zastępczej a aktywne rodziny rezygnują z pełnienia tej funkcji i w konsekwencji zniechęcają do jej podjęcia innych potencjalnych kandydatów (tzw. zjawisko negatywnego marketingu szeptanego).

Ta interpretacja stanowi dla nas punkt wyjścia dla działań podejmowanych w niniejszym projekcie. Potwierdziły ją także webinary Koalicji zorganizowane w ramach projektu Koalicji realizowanego we wsparciu Eurochild i Martin James Foundation w latach 2020-2021. W czasie webinarów wiele rodzin zastępczych podnosiło, że nawet najlepszy projekt rekrutacyjny zaplanowany przez ORPZ nie może przysłonić faktu niedostatecznego wsparcia dla RZ oraz umieszczanych w nich dzieci. Dlatego właśnie, pomimo ogólnie pozytywnego wizerunku rodzicielstwa zastępczego i wysokiego deklarowanego zainteresowania bezpośrednim zaangażowaniem w rodzinną pieczę zastępczą, finalnie tak mało osób podejmuje się tej roli.

Kolejną barierą jest nietrafna ocena potrzeb RZ i powierzonych dzieci dokonywana przez ORPZ, w czego efekcie nawet jeśli wsparcie jest oferowane to często nie jest właściwie zaadresowane. Co więcej, ORPZ często nie analizują wnikliwie powodów (a) dominującego braku współpracy wewnątrzsektorowej i międzysektorowej pomiędzy podmiotami odpowiedzialnymi bądź zaangażowanymi w system wsparcia dziecka i rodziny oraz (b) rozproszenia bądź braku pomocy specjalistycznej dla RZ i powierzonych im dzieci. Nie prowadzą też wieloletnich analiz, np. wielu Organizatorów nie analizuje strukturalnych przyczyn wypalenia czy złego zafunkcjonowania lokalnych rodzin. W konsekwencji podejmowane są nieadekwatne działania, co sprawia, że niezależnie od nakładów finansowych i atrakcyjności programów rekrutacyjnych, na poziomie marketingu szeptanego nowi kandydaci na rodziców zastępczych słyszą od doświadczonych rodzin zastępczych, że jest to zadanie nie tylko bardzo mało atrakcyjne finansowo, ale przede wszystkimi związane z poczuciem systemowego osamotnienia, bo takie jest właśnie bezpośrednie doświadczenie tych rodzin. W rezultacie liczba aktywnych rodzin zastępczych nie wzrasta.

Właśnie o tym chcemy rozmawiać podczas webinarów oraz w szerokiej dyskusji środowiskowej.

Jak chcemy rozmawiać?

Jako organizacja działająca czynnie w obszarze rzeczniczym i posiadająca stały kontakt z aktywnymi rodzinami zastępczymi, również za pośrednictwem organizacji członkowskich, do kluczowych potrzeb polskich rodzin zastępczych zaliczamy potwierdzone także badaniami z 2015 roku i lat 2016-2018 (Raport z oceny realizacji Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 2015, Raport Postępy deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej w Polsce 2018): potrzebę partnerskiej współpracy z instytucjami pomocy społecznej i pomocy rodzinie, potrzebę adekwatnego rozpoznania problemów, z jakimi zmagają się rodziny zastępcze na poziomie mikro (samorząd – zarządzanie rodzinną pieczą zastępczą, rodzaj oferty i struktura wsparcia) i makro (ustawodawstwo), uznania roli rodzicielstwa zastępczego w planowaniu lokalnych polityk wspierania pieczy zastępczej (w tym w samorządowych decyzjach o alokacji środków), oraz potrzebę szacunku społecznego dla rodzicielstwa zastępczego. Nasze rozpoznanie potrzeb rodzin zastępczych jest bezpośrednio związane z proponowaną formułą webinarów, które odwrotnie, niż ma to miejsce w większości kampanii promujących rodzicielstwo zastępcze, koncentrują się na barierach, na jakie napotykają prowadzący rodzinne formy pieczy zastępczej oraz kandydaci na rodziców zastępczych. Bez próby usunięcia czy zmniejszenia ww. barier ograniczających rozwój rodzicielstwa zastępczego, skuteczność kampanii nie będzie zadowalająca, wskaźnik deinstytucjonalizacji nie ulegnie zmianie, a dzieci wciąż będą wychowywać się w formach instytucjonalnych.

Chcemy więc rozmawiać przekrojowo: z Organizatorami Rodzinnej Pieczy Zastępczej, z przyglądającymi się temu zjawisku naukowcami i naukowczyniami, z organizacjami pozarządowymi działającymi w obszarze pieczy. I z samymi rodzicami zastępczymi. Chcemy rozmawiać wspólnie.